Ce tlapahquetl chicontepecana tlen naman

Norma Martínez. (Ixcopincayotl iaxca Norma Martínez.)

Tlahuel monequi ma moixmati huan ma mocemmoyahua inemiliz huan tequitl tlen quichihua Norma Martínez. Ya ce macehualli cihuatl, tlahtoa nahuatl huan ica itequiuh mopannextia quen ce cihuatl ixtlamatquetl. Pan ni tlapohualiztli, tlen mochihua ica tencaquilizcopincayotl tlen mochiuhqui ipan 2015 huan zanilli tlen naman, moixnextia inemiliz, queniuhqui peuhqui huan queniuhqui panotihualtoc ica itequiuh. Tlahuel quiamatizceh nochimeh tlen quipohuazceh huan nouhquiya nopa cequin telpocameh tlen zaniloah ce macehualtlahtolli pampa hueliz quinyolahciz ica inintequiuh ica ixcopincayotl.

Norma Martínez Martínez tlacatqui ce tonatiuh tlen noviembre 29 pan 1979, pan ce altepetzin itocah Lindero, Xoquixhual, huan mocahua iihtico Chicontepec, itzonco Veracruz tlalli. Quen ce cihuapil huan quen ce coneichpocatl Norma hueyixqui ica miac paquiliztli huanya iteixmatcahuan pan ipilaltepeuh. Norma itatahhuan tequitiyayah millah huan inanan nouhquiya tequitiyaya calihtic. Quemman Norma eliyaya cihuapil huan quinelittac quen itatahhuan tequitiyayah millah, quinequiyaya yaz huanya inihhuantin, zampampa axcanah quimacahuayayah, yeca ya onnehnemiyaya cuatitlan, ipan axoxohuilli huan zan quemmantzin ahciyaya millah.

Chicontepec tlalli, achtohui neci ce milli huan necih tepemeh campa tlamixtentoc.  (Ixcopincayotl iaxca Abelardo de la Cruz.)

Norma momachtihqui iescuelah primariah pan ipilaltepeuh. Ica tlamachtiliztli tlen telesecundariah monecqui momachtiz pan pilaltepetzin tlen Tepoxteco ipan 1991 huan monequiyaya nehnemiz ce orah nochi yohuatzinco para ahciz icaltlamachtihcan. Norma quihtoa, “Na tlahuel nicamatqui ninehnemiz, nochipa ninehnemiyaya pan ohtli para niyaz nimomachtiti, iuhcatzan quemmantzin huetziyaya atl, como niquinpiyaya notequixpoyohuan Tepoxteco, yeca nicamatqui achiyoc ninehnemiz yohyohuatzinco.”

Ya quinpixqui cualli tlamachtianih ipan telesecundariah, quimacaqueh miac ixtlamatiliztli. Nouhquiya quinextilihqueh queniuhqui mahuiltiz ica cequin tlamantli mahuiltiliztli; nouhquiya quimachtihqueh cequin piltequitzitzin tlen ya axcanah quiixmatiyaya. Ce tonatiuh itlamachtihcauh, Oscar Sánchez, quinnahuatihqui nochin momachtianih ma quichihuacan ce ixcopincayotl, ma quimacopinacan huan teipan ma quicualtlalican yehyectzin ica miac ixnezcayotl. Norma quihtoa ica quentzin cuezolli, “Na axcanah huelqui nicchihua nopa ixcopincayotl pampa notatah axcanah nechmacac tomin para niccohuaz cequin ixnezcayotl.” Teipan quemman yahqui momachtito, tlamachtihquetl quiillihqui, “Axcanah cualli ticchiuhqui mochantequiuh.” Norma tlahuel mocuezohqui pampa axcanah huelqui quitlamiltia nopa chantequitl. Teipan itlamachtihcauh quiillihqui, “Zampa xicchihua.” Norma quichiuhqui huan quipahqui tepetl tlen motocaxtia Poztectli huan mocauhqui yehyectzin nopa ixcopincayotl. Itlamachtihcauh quiamatqui nouhquiya nopa ixcopincayotl. Norma axcanah quimatiyaya tlan ya hueliyaya tlapa, zanpampa teipan peuhqui quipa nochi zan tlen ya quiamatiyaya. Teipan Norma quicencuilihqui itlamachtiliz quiahuac Chicontepec.

Quemman Norma quitlamiltihqui itlamachtiliz tlen secundaria ipan 1995, itatahhuan quititlanqueh ma momachtiti ipreparatoriah ipan municipio itocah Tantoyuca, Veracruz tlalli, pampa nopayoh oncayaya cualli tlamachtiliztli. Pan ipreparatoriah quicencuilihqui momachtia queniuhqui achi cualli tlapaz, yeca quinixcopinayaya itequixpoyohuan. Pan xihuitl 1999 Norma yahqui momachtito pan universidad, pan Saltillo, Coahuila tlalli. Nopayoh momachtihqui Ingeniería tlen Ciencia y Tecnología de Alimentos, pan Universidad Autónoma Agraria “Antonio Narro” huan nouhquiya peuhqui momachtia achiyoc ica ixcopincayotl. Nepa peuhqui quichihua achiyoc ixcopincayotl. Quichihuayaya paisajes huan tlacameh huan cihuameh tlen xolotiqueh. Huanquinon nouhquiya peuhqui motlanamaquilia cequin ixcopincayotl.

Ipan 2002, quemman tlanqui momachtia ipan Saltillo, Norma yahqui mochantlalito ipan Monterrey, Nuevo León tlalli. Nopayoh peuhqui tequiti zanpampa axquemman quiilcauhqui nopa cualli tequitl. Quitenpouhqui Norma pan 2015, “Na nitequiti ipan calli campa quichihuah chocolatl, nopayoh cualli nechtlaxtlahuiah huan na nouhquiya nitequiti nochan huan quemmantzin nicnamaca ce ixcopincayotl. Nopayoh nouhquiya nictlani quentzin tomin, zampampa axcanah nochipa.”

Panotiyahqui xihuitl, Norma quipiya ichan ipan ce municipio itocah Escobedo, Nuevo León tlalli. Quemman Norma quichihua ce ixcopincayotl, ya tequiti ica óleo, pastel, carbón huan acrílico. Norma tlahuel quiamati quipaz inemiliz ipan Nuevo León tlalli huan yeca nouhquiya quicopinqui tepetl Cerro de la Silla tlen Monterrey, zampampa quiixnextihqui quence cihuatl itlacayo xolotic.

Norma Martínez. (2018). Icniuhtlan. [Ixcopincayotl ipan amayoyomitl, 100 cm x 80 cm]. (Iaxca tlen tlapahquetl.)

Norma Martínez. (2017). Tlamacahualiztli. [Ixcopincayotl ipan amayoyomitl, 100 cm x 80 cm]. (Iaxca tlen tlapahquetl.)

Ni tlapahquetl axcanah hueli quiilcahua itlalhui campa tlacatqui. Yeca quichihua ixcopincayotl tlen macehualli huan nochi inentlan. Norma quiamati quimanextiz tlen quiamati huan quemmantzin nouhquiya tlen axquiamati ica inemiliz macehualli. Naman Norma techhualnextilia ome ixcopincayotl: tlen achtohui motocaxtia “icniuhtlan” (2018) huan quihtoznequi ce macehualli tlatzquitoc huanya itlalhui zo ipilaltepeuh; nopa ceyoc ixcopincayotl itocah “tlamacahualiztli” (2017) campa ixnecih macehualmeh itztoqueh pan ce zantohtlalli campa quimacahuah ce animahtzin. Ica nopa ixcopincayotl Norma quimanextia quemman itonanan poliuhqui.

Quipiya cequin xihuitl, quemman Norma momachtiyaya, quinextihqui cequin ixcopincayotl huan mopannextihqui ipan ce calli tlen Universidad tlen Coahuila “Antonio Narro.” Iuhquinon momanextihqui itequiuh huanya cequinoqueh cihuameh quence “cuatro mujeres, cuatro sentimientos, cuatro mujeres de la Narro.” Naman tonatiuh Norma quicencuilia huan quichicahuilia quichihua itequiuh pan Nuevo León tlalli, México, huan nouhquiya yahtoc quipannextia ixcopincayotl pan Universidad de Yale (2017), pan Universidad de Texas, Austin (2018), huan pan Universidad de Utah (2019). Norma quichihua ce tequitl tlen axcanah miac macehualmeh quichihuah. Norma quinelihtoa, “Ante nicamati nitlapaz pampa yanopa nechtetilia.”

Itztoqueh cequin macehualmeh tlen huallohuih nepa tlalli Chicontepec huan mochantlaliah pan miac canahya nepa Mexcotlalli huan quichihuah ce cualli tlamantli tequitl tlen axcanah maz moixmati, pampa axcanah timonohnotzah, zan ticcaquih quichihuah ce tlamantli. Norma quitlamiltia itlapohualiz campa melahuac quihtoa, “Niccauhqui notequiuh campa mochihua chocolatl ipan julio 5, pan 2021, para nimotemachiz zan pan ixcopincayotl. Ni tlamantli nictlaltoyaya para nicchihuaz.” Zan quen cequinoqueh macehualmeh tlen quitepotztocah zanquenhueli ce tlamantli tequitl tlen quinyoltilana, Norma quichiuhqui inemiliz quen ya huelqui huan motemachiuhqui. Naman ya quicencuilia itequiuh huan quinequi tlapaz cemilhuitl ica tonatiuh tlen huallauh.

Abelardo de la Cruz ce momachtihquetl tlen doctorado pan Departamento tlen Antropología pan Caltlamachtiloyan tlen Nueva York, Albany tlalli. Ya zaniloa nahuatlahtolli huan naman tequipanoa quen tlamachtihquetl pan UC Berkeley Caltlamachtiloyan huan Utah Caltlamachtiloyan.

Deborah Meacham quitlahtolcuapqui ica inglestlahtolli ni amatl tlen caxtillantlahtolli.

John Joseph Sullivan quiyectlalihqui amatl tlen caxtillantlahtolli huan nahuatlahtolli.

Deborah Meacham quiyecana ni Berkeley Review of Latin American Studies.